Түрк дүйнөсү интеграцияга багыт алды

Түркия Республикасынын Стамбул шаарында Түрк мамлекеттер уюмунун 8-саммити өттү. Саммиттин эң маанилүү чечими Түрк тилдүү мамлекеттер кеңешинин аталышын өзгөртүү жана Түрк мамлекеттер уюмунун (ТМУ) макамын жогорулатуу болду. 

13 Kasım 2021 18:22

1991-жылы СССРдин ыдырашы менен түрк тилдүү мамлекеттердин мамлекет башчыларынын саммити өтө баштаган. 3 октябрь 2009 жылы Түркия, Азербайжан, Казакстан жана Кыргызстан Нахичеван келишимине кол коюшкан.

2010-жылдын 15-16-сентябрында Стамбулда Түрк тилдүү өлкөлөрдүн мамлекет башчыларынын 10-саммити өтүп,  расмий түрдө «Түрк тилдүү мамлекеттердин кызматташтык кеңеши» же кыскача «Түрк Кеңеши» түзүлгөнү жарыяланган.

Кеңеш улам кеңейип, ага мүчө мамлекеттердин ортосундагы ар тараптуу кызматташтыкты өнүктү.

Заманбап түрк тилдүү мамлекеттердин башын бириктирген эл аралык уюмдун негизги максаты — кеңешке мүчө мамлекеттердин ортосундагы ар тараптуу кызматташтыкты өнүктүрүү болуп саналат.

Катчылыгы Стамбулда жайгашкан, башкатчысы — Багдад Амреев. 

Түрк кеңешинин 2011-жылдагы саммити Алматыда өткөн. «Экономикалык жана коммерциялык кызматташтык» темасы менен өткөн саммитте «Түрк ишкерлер кеңеши» түзүлгөн.

Өзбекстан жана Венгрия

2018-жылы Түрк кеңешинин 6-саммити Кыргызстанда өтүп, анда Венгрия байкоочу мүчө катары кабыл алынган.

Ал эми 2019-жылы Бакуда 7-саммит өтүп, анда Өзбекстан Түрк кеңешине толук кандуу мүчө болгон.

Кеңештин алдында ТҮРКСОЙ, ТүркПА (Түрк тилдүү өлкөлөрдүн Парламенттик Ассамблеясы), Түрк Ишкерлер Кеңеши, Түрк академиясы, Түрк маданияты жана мурасы фонду, Түрк Кеңешинин Биргелешкен Соода жана өнөр жай палатасы сыяктуу уюмдар иштейт.

Түрк кеңеши Бириккен Улуттар Уюмунун Өнүктүрүү программасы (ПРООН), Европадагы Коопсуздук жана Кызматташтык Уюму (ЕККУ), Ислам Кызматташтык Уюму (ИКУ) жана Дүйнөлүк Бажы Уюму (ДСУ) сыяктуу көптөгөн маанилүү эл аралык уюмдар менен өнөктөш.

Түркмөнстан Түрк мамлекеттер уюмуна байкоочу статусун алды

Түрк тилдүү мамлекеттердин кызматташтык кеңешинин (ТМКК) Саммити 12-ноябрда Түркиянын Стамбул шаарына жакын жердеги демократия жана эркиндик аралында президент Режеп Таййип Эрдогандын төгаралыгы алдында «Жашыл технологиялар жана санариптик доордо акылдуу шаарлар» темасы менен өттү.  Анын жыйынтыгы боюнча бир катар документтерге кол коюлду.

Уюмдун төрагалыгы Азербайжандан Түркияга өттү.

Саммиттин эң маанилүү чечими Түрк тилдүү мамлекеттер кеңешинин аталышын өзгөртүү жана Түрк мамлекеттер уюмунун (ТМУ) макамын жогорулатуу болду. 

Казакстандын туңгуч Президенти, урматтуу Нурсултан Абишевич Назарбаевдин демилгеси менен даярдалган «Түрк дүйнөсүнүн көз карашы – 2040» стратегиялык документи кабыл алынды.

Түрк дүйнөсүнүн ажырагыс бөлүгү болгон боордош Түркмөнстан Түрк кеңешине байкоочу мамлекет болуп кирди. Саммитке биринчи жолу Түркмөнстандын президенти Г. Бердымухаммедов катышты.

Саммиттен кийин 121 беренеден турган биргелешкен билдирүү жарыяланды

Түрк тилдүү мамлекеттердин кызматташтык кеңешине (ТМКК) мүчө-мамлекеттердин башчыларынын 8-саммити Түркиянын президенти Режеп Таййип Эрдогандын төрагалыгы алдында Стамбул шаарында Демократия жана эркиндиктер аралында «Санариптик доордогу жашыл технологиялар жана акылдуу шаарлар» темасы менен өттү.  Анын жыйынтыгы боюнча биргелешкен билдирүү жарыяланды.

Түрк кеңешинин өлкөлөрүнүн лидерлери Стамбул шаарындагы саммиттин жыйынтыгы боюнча Түрк тилдүү мамлекеттердин кызматташтык кеңешин Түрк мамлекеттер уюму деп өзгөртүү чечимин кабыл алышты.

Чечим Уюмдун макамын жогорулатуу максатында, ошондой эле Түрк тилдүү мамлекеттердин кызматташтык кеңеши түзүлгөндөн бери жетишилген прогрессти эске алуу менен кабыл алынды.

Муну менен Түрк кеңешинин мамлекет башчылары мүчө мамлекеттердин ортосунда көп тараптуу форматта макулдашылган иш-аракеттерди камсыз кылууда жана регионалдык жана эл аралык аренада алардын кызыкчылыктарын андан ары илгерилетүүдө Уюмдун ролун жогорулатууга өзүнүн умтулуусун белгилешет.

Жаңы аталыштын берилиши Уюмдун эл аралык аренада позициясын бекемдөөгө жана анын ишмердүүлүгүнүн кеңейүүсүгө дем берүүгө оң таасир этери күтүлүүдө.

Түрк дүйнөсүнүн көз карашы – 2040» документин кабыл алуу чечимине кол коюлду

Стамбул шаарындагы ТМКК саммитинин жыйынтыгы боюнча «Түрк дүйнөсүнүн көз карашы – 2040» документин кабыл алуу чечимине кол коюлду.

Түрк дүйнөсүнүн көз карашы 2040 – бул стратегиялык документ. Ал түрк тилдүү мамлекеттердин жакынкы жыйырма жылдыкта артыкчылыктуу багыттарда, атап айтканда, коопсуздук, транспорт жана бажы, маалыматтык-коммуникациялык технологиялар, энергетика, туризм, саламаттыкты сактоо, экология, айыл чарба маданият, билим жана илим, жаштар жана спорт, диаспоралар менен иштөө ж.б. тармактардагы кызматташуусун тереңдетүү боюнча «жол картасы» болуп саналат.

Түркмөнстан Түрк мамлекеттер уюмуна байкоочу өлкө болду

Түрк дүйнөсүнүн ажырагыс бөлүгү болгон боордош Түркмөнстан Түрк мамлекеттер уюмуна байкоочу мамлекет болуп кирди. Бул чечим достуктун жаркын мисалы болгон бүгүнкү күндүн олуттуу кадамы болуп калды.

Кыргыз-тажик чек арасы

Билдирүүдө кыргыз-тажик чек арасындагы кырдаалды тынчтык жолу менен чечүү жаатындагы Кыргызстандын аракеттери колдоого алынганы белгиленди. Кыргызстан менен Тажикстан ортосундагы диалог кубатталып, эки тарапка тең келечекте өз ара ишенимди бекемдөө жана чыр-чатактарды болтурбоо үчүн зарыл чараларды көрүү сунушталды.

Терроризмге каршы күрөшүү

Билдирүүдө терроризм, экстремизм, сепаратизм, расизм, дискриминация, ксенофобия, исламофобия жана жек көрүүчүлүктүн бардык түрлөрүнө каршы күрөшүүдө кызматташтыкты өнүктүрүү жана эл аралык аренада бул багытта аракеттерди координациялоо чечими кабыл алынганы белгиленди.

Экономикалык кызматташтык

Өз ара соода жана инвестицияны жеңилдетүү үчүн зарыл чаралар көрүү жана уюмга мүчө мамлекеттер ортосунда жагымдуу шарттарды түзүү жаатында кабыл алынган чечимдерди аткаруу үчүн тийиштүү органдарга тапшырмалар берилди.

Уюмга мүчө жана байкоочу мамлекеттердин ортосундагы соода, экспорт потенциалын жана инвестицияны арттыруу максатында Түрк Соода Үйлөрүнүн (TTE) түзүү жатында иш-аракеттер башталды.

Түркия Республикасынын президенттик аппаратынын Байланыш дирекциясынын аткарган иштери кубатталды

Мамлекет башчылары 22-24-октябрь күндөрү Стамбулда өткөн Эл аралык медиа форумду ийгиликтүү уюштурганы үчүн Түркия Республикасынын президенттик аппаратынын Байланыш дирекциясынын куттуктады. Ошондой эле медиа платформалары, улуттук телеканалдар жана маалымат агенттиктери ортосундагы кызматташтыкты арттырууну кубатташты.

121 беренени камтыган декларацияга казак, кыргыз, түрк, өзбек жана азербайжан тилдеринде  кол коюлду.

Мамлекет башчылары кол койгон башка маанилүү чечимдердин катарында: Түркмөнстанга Түрк мамлекеттер уюмуна байкоочу макамын берүү, ошондой эле үчүнчү өлкөлөргө байкоочу статусун жана өнөктөш макамын берүүнүн критерийлерин аныктоо. Мунун мене, жакынкы келечекте Уюмда байкоочу статусуна же өнөктөш статусуна арыздарды кароо үчүн укуктук негиз түзүлдү. Бул маселе боюнча кол коюлган чечимдер Түрк мамлекеттери уюмунун кызыкдар өлкөлөр менен кызматташтыгын тереңдетүүгө өбөлгө түзөт.

Anahtar Kelimeler: Түрк мамлекеттер уюму,