Türk diliniň many derwezesi: Ýunus Emre

Türk diliniň many gapysyny açýan Ýunus Emräniň dünýeden öten ýylynyñ 700 ýyllygy mynasybetli 2021-nji ýyl ÝUNESKO tarapyndan hatyralama ýyly yglan edildi.

10 Aralık 2021 15:41

Türkiýe Respublikasynyñ resmi gazetinde 2021-nji ýylyñ 30-njy ýanwarynda çap edilen resminamada Prezident Rejep Taýyp Erdogan 2021-nji ýyly “ Ýunus Emre we Türk dili ýyly” diýip yglan etdi.

Ýunus Emre ömri we döredijiligi

Ýunus Emräniň asly Horasandan Anadola göç eden türkmen Ysmaýyl Hajynyň neberelerinden bolupdyr. Ol, takmynan, 1238-njy ýyllarda Türkiýäniň Siwrihysar welaýatynyň Saryköý diýen obasynda doglup, 1320-nji ýyllarda hem şol ýerlerde aradan çykypdyr. Ýunus Emre, Anadoly Seljuk Döwletiniñ dargamaga we dürli ýerlerde uly-kiçi döwletleriň gurulmaga başlanan döwründe dünýä inýär. Ömrüniň köp bölegini häzirki Ankaranyň Nallyhan etrabynda (Taptuk Emre dergähinde) geçirýär.

Ýunus Emre XIII asyryň ikinji ýarymynda, XIV asyryň başlarynda türki kowumlaryň arasynda şöhrat gazanyp, beýik mertebelere ýeten ussatdyr. Gürrüňi edilýän döwrüň musulman jemgyýetindäki edebiýaty we çeper döredijilikdäki rowaçlygy, elbetde, ylym bilen baglanyşyksyz göz öňüne getirmek kyn. Ýunus Emräniň hem abraýa, şöhrat-şana ýetmeginiň baş sebäbi onuň ylym bilen sözlänligidir. Baryp, ondan bäş asyr soň ýaşan Magtymguly Pyragynyň: «Kuranda gördügin sözlär tilimiz» diýip aýdyşy ýaly, Ýunus Emräni hem il içinde abraýa-şöhrata ýetiren ilkinji sebäp onuň ylymdan, dinden ýokary derejede bilimli, sowatly bolanlygydyr. Ol özünden öňki geçen akyldarlardan Nyzamynyň, öz döwürdeşleriniň arasynda Jelaleddin Rumydan döredijilik täsirlerini alypdyr.

Goşgulary bilen türki edebiýata täze öwüşgin goşan Ýunus Emre Hoja Ahmet Ýasawynyň döreden şygyrlaryndan hem ylham alypdyr. Ýunus Emre birnäçe wagtlap ýatlanman galsa-da, XX asyrda Ýunus Emräniň goşgulary dünýä ýurtlarynyň arasynda uly abraýa eýe boldy. Hatda 1991-nji ýyl ÝUNESKO tarapyndan Ýunus Emräniň doglanynyň 750-nji ýyly diýlip yglan edildi.

Ýunus Emre, Seljukly döwletiniň iň bulaşyk döwründe dünýä inýär. Bulaşyklygyň sebäbi şol döwürler döwletiň dürli ýerlerinde gozgalaň turýan we Mongollara hem-de Rim imperiýasyna garşy söweşleriň dowam edýän we gytlyk-guraklygyň höküm sürýän döwürleridi. Türkiýedäki Baýezit döwlet kitaphanasyndaky ýazga görä Ýunus Emräniň 1320-nji ýylda 82-ýaşynda aradan çykanlygy aýdylýar. Şol ýazgydan ugur alnyp, Ýunus Emräniň doglan senesi 1238-nji ýyl diýip çaklanylýar. Doglan ýeri barada hem anyk maglumat bolmasa-da, häzirki Türkiýäniň Eskişehir welaýatynyň Ýunus Emre ilkiler Hajy Bekdaşy Weliniň dergähinde bolsa-da, Weliniň islegi bilen Taptuk Emre dergähine ugrap, şol ýerde ýaşapdyr. Bir rowaýata görä Ýunus Emre medreselerde okaman, Taňry mekdebinde bilim alypdyr. Her nähilide bolsa, Ýunus Emräniň şygyrlary hem-de parsça, arapça bilmegi onuň bilim alandygynyň subutnamasydyr.

Ýunus Emre Sagdynyň  şygyrlaryny türki dile terjime eder. Hem-de Gurhany Kerimi okar eken. Ýunus Emre şygyrlaryna hindi, pars, grek, rim medeniýetini Gurhandan kyssalary, Leýli-Mežnun, Şirin-Perhat ýaly eserleri hem ýerleşdirer eken. Bulardan başga-da ol, hadyslary, pygamberleriň durmuşyny hem gowy biler eken.

Ýunus Emre käbir şygyrlarynda ilden ile gezip dost gözländigini, Rumda-Şamda özi ýaly garyp ýokdugyny, aşyk bolup ýat illerde mejnun ýaly gezendigini we häzirki Kaýseri, Töwriz, Siwas, Maraş, Bagdat, Nahçiwan, Şiraz şäherlerini we häzirki Azerbaýjany gezenden soň Rumda gyşlap ýaza öz ýurduna gaýdandandygyny aýdýar. Ol 1320-nji ýylda aradan çykýar.

Iň köne çeşmeler Ýunus Emräniň guburynyň häzirki Türkiýäniň Siwrihysar ýakynlaryndaky Saryköýde ýa-da beýleki ady bilen Mihalyçjykdadygyny aýdýarlar. Hakykatdan hem 1946-njy ýylyň maý aýynyň 6-synda şol ýerden demir-ýol geçirilýärkä tötänleýin mazar tapylypdyr we süňkler wagtlaýyn mazara geçirilipdir we daşyna haýat aýlanyp, haýatyň gapysyna hem Ýunus Emräniň sözlerinden: "Söýeliň, söýüleliň" hem-de "Hakdan inen şerbeti içdik elhamdulillah" diýen sözler ýazylypdyr. Soňra, alymlar kelleçanagyny alyp, barlag geçirip, bu mazardaky süňkleriň 6 asyr mundan ozal 80 ýaşyndaka aradan çykan erkek adamyňkydygyny aýtdylar. Bu netijeden soň, 1970-nji ýylda süňkler tabyda salynyp, 20 muň sany adam tarapyndan täze gurulan kümmete göçürildi. Alymlaryň köp bölegi Ýunus Emräniň mazarynyň şol ýerdedigini kabul edýärler. Emma, käbir ýerlerde Ýunus Emräniň mazary diýlip görkezilýän kümmetler hem bardyr. Syýahatçy Öwluýä Çelebiniň syýahatnamasynda: "Kirişçi Baba Metjit meýdanynda hezreti Ýunus Emräniň gubury bardyr" diýýär. Soňra guburyň häzirki Türkiýaniň Karaman welaýatyndadygyny ýazýar. Ýunus Emräniň günümüze çenli ýetip gelen nusgalarynda 23 sany ýer-ýurt ady bardyr. Bu nusgalaryň hem 20 sanysy şu wagt Karaman welaýatynyň içindäki ýer-ýurt atlary bilen deňligi Ýunus Emräniň şol ýerde ýaşandygyny belki hem şol ýerde aradan çykandygy ähtimalyny döredýär. Bulardan başga hem Ýunus Emräniň Türkiýe we hatda, Azerbaýjanda birnäçe kümmeti bardyr.

Şygyrlary

Bir halk rowaýatyna görä Ýunus Emre 3000 şygyr ýazypdyr, emma Molla Kasym atly biri şerigata garşy diýip şygyrlaryň müňüsini ýakypdyr, müňisini suwa atypdyr, galan müňüsini hem okap otyrka şu sözlere duş gelipdir:

"Derwüş Ýunus bu sözi egri-egri sözleme, Senden bir kem gözleýän Molla Kasymam geler."

Bu sözleri okap Molla Kasym eden işine puşman bolup toba edipdir we Ýunus Emräniň weliligine ynanypdyr. Bu rowaýata görä ýakylan şygyrlary perişdeler, suwa atylan şygyrlary balyklar, galan şygyrlary hem adamlar tarapyndan okalýandyr.

Ýunus Emräniň günlerimize ýeten 417 şygyry bolup, olaryň 138 bogun däl, galany bogun sany deňligi bilen ýazylypdyr. Ýunus Emräniň şygyrlarynyň ilkinji gezek bir kitapda haçan toplanandygy bilinemýär, emma, günlerimize ýeten Bursa nusgasy XV asyryň I ýarymyna, Fatyh nusgasy takmynan XV asyra, Nuryosmaniýe nusgasy bolsa, 1540-njy ýylda ýazylypdyr. Ýunus Emre öz şygyrlarynda esasan, dini meseleleri gozgapdyr. Şol döwürdäkileriň çekinýän mowzuklarynda (Jennet, Dowzah, Syrat köprüsi we ş.m) ýazmagy başarypdyr. Ýunus Emräniň şygyrlaryndan başga Rysaletun Nushiýýe atly eseri hem günlerimize ýetip gelipdir.

Ýunus Emre şygyrlarynda özüni "şahyrlar gojasy", "bir aşyk goja" diýip suratlandyrypdyr. Bu bolsa, onuň uzyn ömrüniň bolandygyndan habar berýär.

Ýunus Emräniň şygyrlary gadymy türki halklaryň ozanlary tarapyndan aýdym edilip aýdylypdyr. Ondan başga halk mübärek günlerde, Anna günlerinde, Baýram günlerinde, Oraza günlerinde, ölüm-ýitimli günlerde, toý günlerinde onuň şygyrlaryny ýatdan aýdar eken. Ýunus Emräniň öwülýadygyna ýürekden ynanyp onuň kitaplaryny edil mukaddes kitap ýaly deri gaplara salyp saklar ekenler.