Türk dünýäsiniñ umumy gymmaty: Çingiz Aýtmatow

Dünýä belli gyrgyz ýazyjysy, jurnalist, terjimeçi, diplomat, syýasatçy. Türk dünýäsiniñ iñ görnükli wekili. Dünýä edebiýatynyñ altyn hazynasyna giren eserleri arkaly umumy türki gymmatlyklary bütin dünýä tanadan ýazyjy: Çingiz Aýtmatow

27 Mart 2021 00:26

Çingiz Aýtmatow, 1928-nji ýylyñ 12-nji dekabrynda Demirgazyk-Günbatar Gyrgyzystanyñ Talas raýonynyñ Şeker obasynda Gyrgyzystan SSR-niñ tanalýan döwlet işgäri Törekul Aýtmatowyñ maşgalasynda dünýä inýär. Törekul aga 1937-nji ýylda tussag edilýär we 1938-nji ýylda "halk duşmany" yglan edilip atylyp öldürilýär. Çingiziñ ejesi tatar Nagima Hamzyýewna Abdylwalyýewa teatr aktrisasydy. Ýaşlygy örän kyn döwre gabat geldi. Bir tarapdan ýurda täze ornaşyp barýan sowet sistemasyna, bir tarapdanam uruşa garşy dik durmaga çalyşýardy. 14 ýaşynda obasyndaky oba sowetine işe girdi. Obasyndan Gazagystana gidip Jambyl Weterinariýa Tehnikumyna girýär. Soñra Bişkegiñ Frunze adyndaky Ekerançylyk instititynda okuwyna dowam edýär. Ondan soñra Moskwanyñ Maksim Gorkiý adyndaky institutyna okuwa gidýär. Şol ýyllarda ol "Правда" gazetinde ýazyp başlaýar. Eserleri bada-bat meşhurlyk gazanýar we 1957-nji ýylda SSSR-iñ Ýazyjylar Birleşigine kabul edilýär. 1963-nji ýylda Lenin baýragyna mynasyp bolýar. Eserleri 150-den gowrak dile terjime edildi. 1990-94-nji ýyllarda SSSR-iñ we Russiýa Federasiýasynyñ, soñra 2008-nji ýyla çenli bolsa Gyrgyzystanyñ baş ilçisi bolup işleýär. Ç.Aýtmatow "Asyra barabar gün" romanynyñ kino düşürilişine tomaşa etmek üçin gideninde Tatarystanyñ paýtagty Kazanda 2008-nji ýylyñ 16-njy maýynda näsaglaýar we böwrek ýetmezçiligi ýüze çykyp, bejergi üçin Germaniýa getirilýär. Nýurnbergdäki "Klinikum Nord" hassahanasynda bejergi almaga başlan ýazyjy birden reanimasiýa geçirilýär we ol 10.06.2008-nji ýylyñ 10-njy iýunynda aradan çykýar.

Döredijiligi;

Ikinji Jahan urşyndan soñky ýazyjylar arasynda ýer alan Ç.Aýtmatow "Jemile" powestinden öñ birnäçe hekaýalary we "Ýüzbe-ýüz" powestini ýazypdy. Emma ýazyja şöhrat getiren "Jemile" powesti boldy. Fransuz şahyry Luis Aragon "Jemile" powestine "dünýänin in ajaýyp söýgi kyssasy" diýip baha beripdi. Eserlerinde mifologiýa has ýakyn durdy, onuñ maksady mifologiýany antik galyplardan çykaryp, döwrebap zeminde sintezläp gaýtadan ýugurmakdy. Eserlerinde miflere, legendalara, halk döredijiligine ýygy-ýygydan ýüzlenipdir. 1966-njy ýyldan soñ eserlerini diñe rus dilinde ýazyp başlaýar. Kitaplary 176 dilde terjime edilipdir. Ç.Aýtmatow "Urkaçy möjegiñ düýşleri", "Hoşgal Gülsary" romanlarynda diñe adamlaryñ däl-de, haýwanlaryñ hem psihologiýasyny ussatlyk bilen beýan edipdir. Romanlarynda möjek we at ýaly haýwanlara giñ orun beripdir, olara adama mahsus aýratynlyklary beripdir. Bu usuly hem şowly bolupdyr we ol bu özboluşlylygy bilen dünýädäki az sanly ýazyjylaryñ biridir. Ç.Aýtmatow edebi işleriniñ gapdalyndan Ýewropa Bileleşigi, NATO, YUNESKO ýaly halkara guramalar bilen hyzmatdaşlyk edýän gyrgyz delegasiýasyna hem ýolbaşçylyk edýär. 2007-nji ýylda "Altyn Ýürek" baýragyna mynasyp bolýar.

Ýazyjynyñ "Jemile", "Ene toprak", "Deñiz kenarynda ylgaşlaýan ala köpek","Hoşgal Gülsary, "Elwan ýaglykly serwim", "Ak gämi" ýaly powestleri türkmen diline hem terjime edilip, okyjylar köpçüligine ýetirilen. Şeýle-de onuñ "Kyýamat" romanyny Şadurdy Çaryýew terjime edipdi. Roman "Garagum" žurnalynda dolulygyna çap edilipdi.

Ömrüniň dowamynda köp  sanda eser döreden Gyrgyz halkynyñ buýsanç çeşmesi  Çingiz Aýtmatow, Gyrgyz halkynyň Türk dünýäsine we dünýä edebiýatyna beren iň uly sowgadydyr.

Çingiz Aýtmatowyñ doglan gününiň 90 ýyllygy mynasybetli  türki dilli ýurtlaryñ halkara medeniýet guramasy TÜRKSOÝ tarapyndan 2018-nji ýyl “Çingiz Aýtmatowy Hatyra ýyly" diýlip yglan edildi we bu çäkde türk dünýäsinde köp çäreler gurnaldy.

Eserleri:

"Jemile", "Gyzyl Alma", "Çingiz hana gaharlanan bulut", "Hirosimalar bolmasyn", "Çagalygym", "Ilkinji mugallymym", "Ýüzbe-ýüz", "Ene toprak", "Kyn geçelge", "Hoşgal Gülsary", Elwan ýaglykly serwim", "Ak gämi", "Fudji dagynyñ depesi", "Dar agajy- Urkaçy möjegiñ düýşleri", "Daglar çöwrülende- Ebedilik nyşanly", "Daglar we steplerden hekaýalar", "Kyn geçit", "Ilkinji durnalar", "Gülsary", "Deñiz kenarynda ylgaşlaýan ala köpek", "Soltanmyrat".