Jamiyat arbobi, mutafakkir, jadidchilik asoschisi, turkiy xalqlarning taniqli ma'rifatparvari - Ismoilbek Gasprinskiy tavalludining 170-yilida yod etilmoqda

"Tilda, fikrda va ishda birdamlik"

21 Mart 2021 14:51

 

Jamiyat arbobi, mutafakkir, jadidchilik asoschisi, turkiy xalqlarning taniqli ma'rifatparvari Ismoilbek Gasprinskiy 1851 yil 21 martda hozirgi Qrim avtonom respublikasi Boxchasaroy shahrida tug'ilgan.

Ismoil Gaspralining otasi rus armiyasi leytenanti Mustafo Alio’g’lu Gasprinskiy, onasi Fatma Sulton edi.

Boshlang'ich ma'lumotni 1865-66 yillarda Boxchasaroydagi musulmonlar maktabida olgan.

Moskvada o'qish paytida u rus ziyolilari bilan uchrashish imkoniyatiga ega bo'ldi. Girit qo'zg'oloni boshlanganda esa yashirincha Turkiyaga qochib, yunonlarga qarshi kurashayotgan Usmonli qo'shiniga qo'shilishmoqchi edi.

 

Rus yozuvchisi I. U Turgenevning kotibi edi

 

Ismoilbek Gasprinskiy 1868 yilda Boxchasaroyga qaytib keldi va rus tili o'qituvchisi sifatida ish boshladi. O'sha paytda u ko'plab rus adabiy va falsafiy asarlarini o'qidi. 1872 yilda u Parijga Istanbul, Vena, Myunxenga sayohat qilgan. 1872-74 Parijda yashab, rus yozuvchisi I. U Turgenevning kotibi bo'lgan, shuningdek Parij universitetida o'qigan.1874 yilda Usmonli imperiyasining askari bo'lishni istab Istanbulga kelgan. Bir yildan so'ngesa  u Qrimga qaytib keldi.

 

U Baxchisaray shahar hokimi bo'lib ishlagan

 

1878 yilda Boxchasaray shahar hokimi o'rinbosari etib saylandi.

Keyingi yil esa shahar hokimi etib tayinlandi, bu lavozimda u 1884 yilgacha faoliyat ko’rsatdi.

“Tarjimon” gazetasi

1883 yilda u Rossiyada birinchi "Terjuman" (Tarjimon) turk gazetasini chiqara boshladi, 30 yildan ortiq vaqt mobaynida bu nafaqat Qrim, balki Kavkaz, Tatariston, Boshqirdiston, butun musulmon aholi orasida bilim va madaniyatni tarqatishda muhim rol o'ynadi. Misr, Eron, Iroq, Sharqiy Xitoy va boshqa mamlakatlarga tarqaldi. Rossiyaning chekkasidagi turli xalqlarning urf-odatlari va hayoti, shuningdek, Hindiston, Misr, Turkiya, Fransiya, Angliya va boshqa mamlakatlar hayoti, iqtisodiyoti va madaniyati to'g'risida ma'lumotlar muntazam ravishda nashr etilardi.

"Terjuman" Qrimdagi tatar tilidagi birinchi gazeta edi. Bu Rossiyadagi uchinchi turkiy gazeta.

 

Ta'lim sohasidagi faoliyat

 

U musulmon maktablari va madrasalarida o'qitish mazmunini o'zgartirib, matematika, geografiya, tarix va biologiya kabi fanlarni din bilan birga arab yozuviga asoslangan holda o'z tillarida o'qitish zarurligini ta'kidladi. U arab harflarini turkiy tillarning fonetik xususiyatlariga moslashtirishni taklif qildi. 1888 yil Birinchi darslik "Bola o'qituvchisi" 1894 yilda jadid maktablari va madrasalari uchun nashr etilgan. "Turk antologiyasi" 1894 yil yangi usul jadid maktabi o'qituvchilari uchun pedagogik qo'llanma sifatida nashr etildi.

Gasprinskiy Qrim va boshqa musulmon mamlakatlarida Xotin-qizlar ta'limi tashabbusini boshlab berdi va amalga oshirdi. U ayollar uchun maxsus kitob, "Ayollar", "Arslon qizi" va "Ayollar dunyosi" jurnalini nashr etdi.

U "Sharq va G'arb ayollari" nomli uzun maqolasida ayollar turmush tarzi to'g'risidagi o'z fikrlarini bildirdi. Shuningdek, u "Der el Rakhatskie Musulmane" romanida ayollar ta'limi masalasiga to'xtalib, "sirli mamlakatda" ayollar hayotini tasvirlab berdi. Shu yillarda buyuk ma'rifatparvarlar harakati boshlandi, ayollar ta'limi uchun qariyb 3 million dollar yig'ildi va o'nlab yangi maktablar ochildi. 300 ga yaqin turli xil darsliklar va o'quv qo'llanmalar chop etildi va Pomir, O'sh, Sharqiy Xitoy va boshqa joylarda sakkizta xayriya jamg’armalari tashkil etildi. U bir necha bor Turkistonga tashrif buyurgan, Samarqand, Toshkent, Buxoro va Qorako'lda yangi maktablar ochgan va ilk darslarni o'zi o'tkazgan.

 

Rossiya musulmonlari ittifoqi

 

1906 yil u Rossiya musulmonlari ittifoqi Markaziy qo'mitasi (Ittifoq ul-Muslimun) a'zosi etib saylandi. U Davlat Dumasidagi musulmonlar fraktsiyasi bilan yaqin aloqalar o'rnatdi. Gasprinskiyning Butunjahon musulmon xalqlari kongressini tashkil etishdagi sa'y-harakatlari va umuman musulmon aholi o'rtasida olib borgan ma'rifiy ishlari xalqaro xayriya harakati sifatida baholandi.

 

 

"Tilda, fikrda va ishda birdamlik"

 

"Tilda, fikrda va ishda birdamlik" shiori 1911 yildan beri "Terjuman" gazetasining birinchi sahifasida nashr etilgan. O'shandan beri bir asr o'tdi, ammo shior o'z ahamiyatini yo'qotmadi.

Ismoilbek Gasprinskiy Usmonli ziyolilari bilan yaqin hamkorlik qilgan.

U 1914 yil 24 sentyabrda 63 yoshida vafot etdi.