Qora dengiz sohilidagi qadim turk vatani-Qrim

Qrim – dunyodagi eng betakror yarim orollardan biridir.

11 Aralık 2021 13:43

Qrim Ukrainaning Qrim yarim orolida joylashgan. Qora dengiz sohillarida qadimdan aholi yashaydi.

 

Tizmalar janubi-gʻarbdan shimoli-sharqqa va gʻarbdan sharqqa choʻzilgan. Viloyat suv resurslariga boy. Tog‘lardan yuzlab daryolar oqib o‘tadi. Togʻlar etagida Baxchasaroy, Oqmasjid, Qorasubozor kabi tarixiy shaharlar joylashgan.

Yarim orol miloddan avvalgi VI asrda turkiy tilli qabilalar tomonidan bosib olingan. 12-asrda esa  U Oltin O'rdaning bir qismi edi. Mamlakat aholisini qipchoq tilli qabilalar tashkil qilgan.

 

Usmoniylar davri

Turli turk qabilalari-Kuban, Azov va Don daryolari bo’ylab  yashagan.

13-asrda Qrimning Onado’li bilan iqtisodiy aloqalari kuchaydi. Bu yerga Onado‘lidan kelgan savdogarlar ko‘p edi.

Usmonlilar imperiyasi Qrim xonligini o‘z himoyasiga olgach, yangi davr boshlandi.

Yarim orolning Kerchdan Baliqevagacha cho'zilgan qirg'oqlari bevosita Usmonlilar imperiyasining nazorati ostida bo'lib, bu joyning ichki qismlari Qrim xonlariga tegishli edi.

Qrim ham, Usmonli imperiyasi tasarrufidagi shahar va qishloqlar ham vaqt o‘tishi bilan rivojlanib, turk-islom markazlariga aylandi.

 

 

Baxchasaray, Oqmasjid, Kezlev ...

 

Baxchasaroy shahrida qadim zamonlardan beri aholi yashaydi. Ushbu shaharga har bir davr o'z merosini qoldirdi va Baxchasaroy haqiqiy ochiq osmon ostidagi muzeyga aylandi.

Ushbu shahrini Qrim yarim orolining yuragi deb atash mumkin. 16-asrgacha shahar joylashgan hudud yam-yashil oʻrmonlarga, tiniq suvlarga, buloqlarga boy edi. Oltin O'rda rahbarlari va Qrim xonlari yozda bu hududga dam olish va ov qilish uchun kelishgan. Baxchasaroyda xon saroylari qurilgan.

Uzumzorlari bilan mashhur boʻlgan Oqmasjid shahzodalar shahri edi.

Kezlev muhim  bandargoh shahri bo’lgan.

 

Rossiya imperiyasiga qoʻshildi

Qrim 1783 yil Rossiya imperiyasiga qoʻshib olindi. Rossiya Qrimni slavyan millatiga mansub mamlakatga aylantirishga intildi, slavyanlar esa yarim orolga ko‘chib o‘tdi.

Rossiya musulmon Qrim tatarlarining orolda bo'lishini istamadi va asta-sekin turk-islom asarlarini yo'qota boshladi. Bir qator joylar nomi o‘zgartirildi. Masalan, Oqmasjid shahri Simferopol, Kezlev-Evpatoriya, Kefe-Fedosiya deb atalgan. Qrim-tatar harbiy-dengiz bazasi esa Sevastopol deb ataladi.

 

17 maydan 18 mayga o'tar kechasi

 

1944-yil 17-maydan 18-mayga o‘tar kechasi Sovet qo‘shinlari qrim-tatarlarni uyqudan uyg‘otib, chorva vagonlariga ortib, O‘rta Osiyo va Sibirga surgun qildilar. Deportatsiya qilingan 250 ming kishining yarmi og‘ir sharoit tufayli yo‘lda halok bo‘ldi.

 

Uyga qaytish istagi

Qrim tatarlari 1944 yildan beri o‘z vatanlariga qaytishga harakat qilmoqda. 1987 yilda Qrim tatarlari o'z vatanlariga qaytishni boshladilar. SSSR parchalangach, Qrim Ukrainaga qarashli avtonom respublika sifatida tashkil topdi.

 

2014 yilda Rossiya qo’shib oldi

 

2014-yil bahorida Rossiya Qrimni qo’shib oldi.

Minglab Qrim tatarlari Rossiya ma’muriyati bosimi ostida yarim orolni tark etishga majbur bo‘ldi. Yarim orolda qrim-tatarlarning uylari, masjidlari va bolalar bog‘chalari ham tintuv qilinib, ko’plab kishilar hibsga olinmoqda.

 

Tarixiy binolar

Qrim muhim tarixiy obidalarga boy. Saljuqiylar va Usmonlilar davrida bir qancha masjidlar, madrasalar, maqbaralar, uylar, favvoralar, koʻpriklar qurilgan.

Bugungi kungacha saqlanib qolgan tarixiy binolar: O‘zbek Xon masjidi va madrasasi, Sulton Beybars masjidi, Zinjirli madrasasi, Kezlevedagi Xon masjidi, Hoji Giray maqbarasi.

 

Xon saroyi

 

Qrimdagi Xon saroyi turk-islom madaniyatining muhim yodgorligi hisoblanadi. Bu Istanbuldagi To’pqopi saroyining nusxasidir. Saroydan Qrim xonligining maʼmuriy markazi sifatida foydalanilgan. Tarkibiga Xan mozori, Xan masjidi, yozgi bog‘ va Ko‘z yoshi chashmasi kiradi.

 

Kezlevdagi Juma masjidi

 

Ma’lumotlarga ko‘ra, tarixiy masjid 1552 yilda Qrim xoni I. Devlet Giray tomonidan qurilgan. Ba'zilar Mimar Sinanni masjid me'mori deb atashadi. Biroq, bunga aniqlik kiritilmagan.

 

Juma masjidi Istanbuldagi Fotih masjidiga o'xshaydi.

 

Ko‘plab tarixiy voqealarga guvoh bo‘lgan masjid Qrim-tatar xalqining qayg‘usining eng muhim guvohlaridan biri hisoblanadi.