Ulug' adib Chingiz Aytmatov
Chingiz Aytmatov vafotiga 13 yil to'ldi. U har yili hurmat ehtirom bilan yod etiladi.
12 Aralık 2021 14:08
Atoqli fransiz adibi ham ijodiga yuksak baho bergan Chingiz Aytmatov vafot etganiga 13 yil bo‘ldi.
Qirg‘izistonning buyuk farzandi, dunyoga mashhur yozuvchi, jamoat va davlat arbobi Chingiz Aytmatov 1928-yil 12-dekabrda Talas viloyatining Qora-Buura tumanidagi Shekar qishlog‘ida tug‘ilgan.
Uning otasi qatog'on qilingan
Uning otasi To‘roqul Aytmatov 1927-1932 yillarda bolsheviklar partiyasi Jalolobod hududining birinchi kotibi, so‘ngra Qirg‘iziston viloyat komitetining kotibi bo‘lgan. To‘raqul 1937 yilda ta’qibga uchragan va 1938 yilda otib o‘ldirilgan. U xalq orasida hurmatli insonlaridan biri edi.
Aytmatovlar otalarining otib tashlanganini oradan 20 yil o‘tib bilgan.
"Biz kichkina Rosa bilan to'rt aka-uka edik, u endigina olti oylik edi. Otam bizni Qozon vokzaliga olib bordi. Poyezd o'sha yerda edi. Eshigi ochiq edi.
Vagonlardan biri biz uchun ajratilgan bo'laklardan iborat edi. Ikki qavatli karavotlar bor edi. Otam bizni ikkitasiga joylashtirdi va xayrlashdi. Onam yig'lab yubordi ...
Buorada poyezd harakatlanib, yura boshladi.Dadam uzoq vaqt deraza yonida yugurib keldi u imkon qadar bizga qarab qo'l silkitardi... Men ikki qavatli karavotning tepasida edim, men hamma narsani tushundim, hech bo'lmaganda buni his qildim. Biz hech qachon bir-birimizni ko'rmaymiz" deb yozadi adib o'z xotiralarida.
"Inson taqdirini belgilaydigan joy"
Toʻrequl Aytmatovning oʻlimi ularni Moskvadan Shekar qishlogʻiga yetakladi. Shakar qishlog‘i, Chingiz Aytmatov ta’biri bilan aytganda, “inson taqdirini belgilovchi” maskan edi.
Chingiz Aytmatovning buvisi Ayimkan Xonim va Qoraqiz opa Chingizga ertaklar, afsonalar va xalq qo‘shiqlarini aytib berishdi. Bu rivoyatlar Chingiz Aytmatovning yaralangan qalbini ham davoladi.
Aytmatovlar oilasi 1938 yilda Kirovskoyega ko'chib o'tdi. Chingiz Aytmatov shu yerdagi Rossiya viloyat maktab-internatida oʻqishni davom ettirdi.
U hikoyalar yozishni va tarjima qilishni boshladi.
II. Ikkinchi jahon urushining eng og‘ir yili bo‘lgan 1942 yilda u maktabni tashlab, yosh bo‘lishiga qaramay qishloq sovetiga (kolxoz) kotib bo‘ldi, shuningdek, soliq idorasi xodimi, rus tili o‘qituvchisi bo‘lib ishladi. Farzandidan/xotinidan ayrilgan och, baxtsiz, nochor insonlar yuzida aks etgan dardni shaxsan kuzatib, front ortida ulg‘aygan Aytmatov deyarli barcha asarlarida bu tuyg'ularni aks ettirgan.
Urushdan keyin oilasi bilan Kambulga ko‘chib kelgan 1946 yilda veterinariya texnikumiga o‘qishga kiradi. Bu yerda ustozlari ta’sirida rus mumtoz asarlarini o‘qiy boshladi. U she’r ham yozgan bo‘lsa-da, ustoz maslahati bilan qissaga yuzlanib, yozuvchilik, tarjimonlik bilan shug‘ullangan.
Uning hikoyasi "Pravda" gazetasida chop etilgan
Veterinariya texnikumida 2 yil o‘qib, oliy ta’limni 1953 yilda Bishkekdagi qishloq xo‘jaligi institutida tamomlagan.Chingiz Aytmatovning ilk qissasi rus tiliga tarjima qilingan va 1952 yilda “Pravda” gazetasida bosilgan. O‘z asarlari bilan adabiyotshunoslar e’tiborini tortgan Aytmatov o‘zining yozuvchilik mahoratini yanada oshirish maqsadida Moskvadagi Gorkiy nomidagi Adabiyot institutiga taklif etilgan.
"Dunyodagi eng chiroyli sevgi hikoyasi"
1958 yilda u o'zining "Jamila" qissasini yozadi va hikoya Sovet Ittifoqining eng mashhur "Noviy mir" (Yangi dunyo) adabiy jurnalida nashr etiladi.
O‘sha davr sovet adabiy olamida keng aks-sado bergan bu qissa nohaq tanqidga uchradi. Tanqid va bahs-munozaralar ostida hikoya frantsuz yozuvchisi/shoiri Lui Aragonning e'tiborini tortdi. Aragon bu qissani "dunyodagi eng go'zal sevgi hikoyasi" deb ta'rifladi va uni fransuz tiliga tarjima qilib, keng taqdimot bilan nashr etdi.
Aytmatovning asarlari Aragon taqdimotidan so‘ng jahon tillariga tarjima qilindi va muhokamalar o‘z-o‘zidan tugadi.
"Pravda" gazetasining Markaziy Osiyo bo'yicha muxbiri
Stalinning o‘limi Aytmatovga qulaylik yaratdi. 1957-yilda Sovet Kommunistik partiyasi va Sovet Yozuvchilar uyushmasi aʼzoligiga, 1958-yilda Moskvadagi adabiyot fakultetiga qabul qilingan.
1959-yilda “Noviy mir” gazetasining muharriri bo‘ldi va 1967-yilgacha shu yerda o‘z vazifasini davom ettirdi. “Noviy mir”dan keyin 1960-1965 yillarda “Literaturniy Qirg‘iziston” jurnalining muharriri, “Pravda” gazetasining O‘rta Osiyo bo‘yicha muxbiri bo‘lib ishlagan.
Aytmatov, Qirgʻiziston xalq yozuvchisi
1963-yilda “Dasht va tog‘lardan hikoyalar” asari uchun Lenin adabiyot mukofoti bilan taqdirlangan.
U 1968 yilda Buyuk Sovet adabiy mukofotiga va o'sha yilining o'zida Qirg'iziston xalq yozuvchisi unvoniga sazovor bo'lgan.
O'z mamlakati nomidan elchi sifatida faoliyat ko'rstadi
1996 yilda adib Qirg'izistonning YUNESKOdagi vakili etib tayinlangan.
Talas viloyati deputati ham bo‘lgan Aytmatov 1990-1994-yillarda Lyuksemburgda Sovet Ittifoqi va Rossiya vakili, 2008-yilgacha esa Qirg‘izistonning Lyuksemburg, Niderlandiya va Belgiyadagi elchisi sifatida ishlagan.
2008 yil 10 iyunda vafot etdi.
U 2008-yil 16-may kun o'z romani asosidagi suratga olish jarayoni uchun Tatariston poytaxti Qozonga borganida kasal bo‘lib qolgan. Chingiz Aytmatov buyrak yetishmovchiligi tashxisi bilan Germaniyaga davolanish uchun olib ketilgan.
Germaniyaning Nyurnberg shahrida davolanayotgan Cengiz Aytmatov 2008 yilning 10 iyunida vafot etdi. Oilali, to‘rt farzand otasi bo'lmish yozuvchi 1937 yilda Bishkekdagi Ota-Beyitda qabristoniga otasi yoniga dafn etilgan.